EUROPEJSKIE SPOTKANIA „ZACHÓD – WSCHÓD”

1. Narodziny Zachodu i Wschodu.

Antyczny podział Europy na obszar zajęty przez cywilizację rzymską (północna część „świata śródziemnomorskiego”) i „barbaricum”, we wczesnym średniowieczu zastąpiony został przez podział na cywilizacyjny „Zachód” i cywilizacyjny „Wschód”.

Cywilizacja zachodnioeuropejska – ze względu na rolę dominującego języka zwana łacińską – powstała z wykorzystaniem dziedzictwa cywilizacji rzymskiej[1]. Istotny wkład do niej wniosły społeczności „barbarzyńskie”[2]; znamienne jest przesunięcie się głównych ośrodków kulturotwórczych na północ[3]. W drugiej połowie VIII wieku powstało państwo karolińskie (frankijskie). Pepin III „Krótki”, a następnie Karol „Wielki”, uznany za idealnego władcę chrześcijańskiego (od jego imienia pochodzi słowiańskie określenie „król”), zrealizowali spójny plan, który doprowadził do wykształcenia się do połowy IX wieku nowej cywilizacji. Akwizgran awansował do roli ośrodka centralnego[4]. Z czasem do zachodniego kręgu kulturowego weszła Europa Środkowa (m.in. chrzest Polski 966), a nawet Środkowowschodnia[5].

Cywilizacja wschodnioeuropejska, zwana bizantyńską, wykształciła się w okresie panowania tzw. dynastii macedońskiej, którą zapoczątkował cesarz Bazyli I (od 867 r.). Wzory czerpano wówczas z Konstantynopola, jako siedziby władz świeckich i duchownych. Ówczesna kultura stała się pod względem językowym grecką. Oddziaływania cywilizacyjne Bizancjum przekroczyły granice Cesarstwa Wschodniorzymskiego (istniejącego do 1453) i dotarły do jego sąsiadów w Europie Wschodniej. Ich utrwalenie przypadło na IX – X wiek[6].

2. Spotkanie Zachodu ze Wschodem.

Wraz z rozszerzaniem się terytoriów cywilizacji łacińskiej i bizantyńskiej doszło do ich spotkania. Obustronne granice przebiegały z południa w kierunku północnego zachodu: od Italii, przez Węgry, Polskę, Litwę, ku Rusi. Międzyrzecze Wisły i Bugu, w którym Polska sąsiadowała z Rusią Kijowską, stanowiło ważny fragment tego pogranicza[7]. Lublin był jego ważnym ośrodkiem[8]. Dominująca tutaj do dziś jest kultura zachodnia, ale występują też elementy wschodnie[9].

3. Wymiana kulturowa i przewaga okcydentalizacji.

Oba kręgi kulturowe oddziałują na siebie od wieków. Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie (które zagarnęły część Rusi), były w samym środku tego procesu[10]. W jego efekcie wspomniana wyżej granica cywilizacyjna korygowana była na różne sposoby, z przewagą okcydentalizacji („uzachodowienia”); po powstaniu Rzeczpospolitej Obojga Narodów do jej wschodnich granic. Inną drogą poszła Rosja[11].

4. Dwa płuca jednej Europy.

            Granic cywilizacji łacińskiej i bizantyńskiej nie należy przeakcentowywać[12]. Począwszy od połowy VIII do XIII wieku, na skutek zagrożeń zewnętrznych, Europejczycy uświadomili sobie wspólnotę kulturową. Później proces ten pogłębiły odkrycia geograficzne dokonane przez nich na innych kontynentach. Wczesnośredniowieczne korzenie Europy stanowią podstawę jej rozwoju do czasów współczesnych[13]. Wśród nich jest chrześcijaństwo[14], stanowiące czynnik jednoczący[15]. Potrzeba jedności Europy wyrażona została w metaforze „dwóch płuc”, Zachodu i Wschodu, którymi powinna ona oddychać[16].

[1] Feliks Konieczny, Cywilizacja bizantyńska, Krzeszowice 2007, s. 36.

[2] Christopher Dawson, Tworzenie się Europy, za: Daniel Olszewski, Szkice z dziejów kultury religijnej, Katowice 1986, s. 78.

[3] Lech Leciejewicz, Słowianie Zachodni. Z dziejów tworzenia się średniowiecznej Europy, Wrocław 1989, s. 331, 333.

[4] Lech Leciejewicz, Nowa postać świata. Narodziny średniowiecznej cywilizacji europejskiej, Wrocław 2007, s. 230-232, 234, 244, 251, 467.

[5] „Nasze miejsce w Europie” – rozmowa z Jerzym Kłoczowskim, „Kurier Lubelski” 9 lutego 2002.

[6] Lech Leciejewicz, Nowa postać świata. Narodziny średniowiecznej cywilizacji europejskiej, Wrocław 2007, s. 251, 253, 269-270, 351-352, 467; Lech Leciejewicz, Słowianie Zachodni. Z dziejów tworzenia się średniowiecznej Europy, Wrocław 1989,  s. 339.

[7] Jerzy Kłoczowski, Krąg łaciński i bizantyńsko-słowiański. Uwagi wprowadzające, w: Dzieje Lubelszczyzny, t. VI. Między Wschodem i Zachodem, cz. I., Warszawa 1989, s. 9.

[8] Jan Paweł II, Lublin – KUL 9 czerwca 1987.

[9] „Lubelszczyzna w kulturze Zachodu” – rozmowa z Leonem Dyczewskim, „Kurier Lubelski” 5 sierpnia 2000.

[10] Jan Paweł II, Lublin – KUL 9 czerwca 1987.

[11] Piotr P. Gach, Łączy nas wspólne dziedzictwo. Sesja na temat historii i przyszłości Białorusi, Litwy, Polski i Ukrainy, „Akcent” 2-3 (48-49) 1992, s. 380, 385.

[12] Józef Wojtanowicz, Europejska przestrzeń geograficzno-kulturowa, Lublin 2009, s. 21.

[13] Lech Leciejewicz, Nowa postać świata. Narodziny średniowiecznej cywilizacji europejskiej, Wrocław 2007, s. 10, 17, 467.

[14] Synod Biskupów – Zgromadzenie Specjalne dla Europy, Deklaracja Abyśmy byli świadkami Chrystusa, który nas wyzwolił, Warszawa 1992, s. 7.

[15] Lech Leciejewicz, Nowa postać świata. Narodziny średniowiecznej cywilizacji europejskiej, Wrocław 2007, s. 10, 467; Christopher Dawson, Tworzenie się Europy, za: Daniel Olszewski, Szkice z dziejów kultury religijnej, Katowice 1986, s. 78; Jan Paweł II, Akt Europejski, Santiago do Compostela 1982.

[16] Jan Paweł II, Warszawa – Sejm 11.06.1999.

Synteza szkolenia: Lublin, dnia 9 lutego 2019 r.
(z poprawkami z dnia 12 września 2020 r.)
© Janusz Kopaczek 

[fot. przewodnia Dominika Kopaczek]